ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ: Η νύχτα φεύγει ολόχαρη, Ηζωή και το έργο του Λέσβιου Τίτου Ξηρέλλη

Έκδοση βιβλίου για τον Λέσβιο μουσικό Τίτο Ξηρέλλη Πέρασαν τριάντα οκτώ χρόνια από το θάνατο (1985 -2023) του μουσικού Τίτου (Σταύρου) Ξηρέλλη. Τριάντα οκτώ χρόνια περίμενε για να αξιοποιηθεί το προσωπικό του Αρχείο, που άφησε στον Δήμο Μυτιλήνης. Ένα αρχείο που περιλαμβάνει τα βιβλία της προσωπικής του βιβλιοθήκης, κοστούμια από παραστάσεις, παρτιτούρες, μπομπίνες, προγράμματα συναυλιών και διάφορα προσωπικά του αντικείμενα (χειρόγραφες σημειώσεις κ.ά.). Σκοπός της έκδοσης «Η νύχτα φεύγει ολόχαρη. Η ζωή και το έργο του Τίτου Ξηρέλλη» που εκδόθηκε με δαπάνη του Δήμου Μυτιλήνης αποτελεί η ανάδειξη του έργου του Λέσβιου τραγουδιστή και συνθέτη με βάση το υλικό του εν λόγω Αρχείου. Η επιστημονική ομάδα που ευθύνεται για το υλικό του βιβλίου προσέφερε το έργο της αφιλοκερδώς και αποτελείται από τους: Νίκο Ανδρίκο, Αντώνη Βερβέρη, Ευτέρπη Κατσαμάτσα, Δημήτρη Β. Κοφτερό, Δημήτρη Πατίλα, Λαμπρογιάννη Πεφάνη, Στέφανο Φευγαλά και Δημήτρη Χατζηγιαννάκη. Οι 294 σελίδες του βιβλίου χωρίζονται σε δύο μέρη. Στο Α' μέρος περιλαμβάνεται το βιογραφικό σημείωμα του Τίτου Ξηρέλλη, που έχει αρχικά ως σκοπό να παραδώσει στον αναγνώστη μια εποπτική εικόνα της ζωής και του έργου του μουσικού και σε δεύτερο επίπεδο να αναδείξει την καλλιτεχνική του παρουσία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στη συνέχεια, παρατίθεται ένας κατάλογος 127 ηχογραφήσεων γραμμοφώνου στις οποίες συνέβαλε ο Ξηρέλλης, είτε ως τραγουδιστής, είτε ως συνθέτης, είτε ως στιχουργός. Στην επόμενη ενότητα παρουσιάζονται αποσπάσματα κριτικών από τον ιταλικό, γερμανικό, αμερικανικό και ελληνικό Τύπο, τα οποία βρέθηκαν αναδημοσιευμένα σε προγράμματα συναυλιών του Ξηρέλλη στο Αρχείο του Δήμου Μυτιλήνης. Στοιχεία για τα καλλιτεχνικά του επιτεύγματά εκτός Ελλάδας παρουσιάζονται και στο κεφάλαιο που ακολουθεί με τίτλο «Ο Τίτος Ξηρέλλης στην Αμερική (1935 -1938) μέσα από δημοσιεύματα του αμερικανικού και ομογενειακού Τύπου της εποχής», όπου παρακολουθούμε την πορεία του στις ΗΠΑ κατά τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν το οικονομικό κραχ του 1929. Αμέσως μετά, στο κεφάλαιο «Ο Τίτος Ξηρέλλης στο Μόναχο (1965 1973)» παρουσιάζονται τα κύρια στοιχεία για τη ζωή του Ξηρέλλη τη συγκεκριμένη περίοδο, όπως αναδείχτηκαν στη συνέντευξη με τον μαθητή του, Στέργιο Παρίση. Στο κεφάλαιο «Τίτος Ξηρέλλης και Εκκλησιαστική μουσική. Το προερχόμενο από το αρχείο αυτόγραφο κι ο δάσκαλός του Νικόλαος Παπαγεωργίου», επιχειρείται μια πρώτη σκιαγράφηση της σχέσης του Ξηρέλλη με την Εκκλησιαστική μουσική κατά τα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας του. Έτσι, με αφορμή το αυτόγραφο αρχείο του, προκύπτουν μια σειρά από ενδιαφέρουσες πληροφορίες αναφορικά με την μαθητεία του δίπλα στον εμβληματικό δάσκαλο Νικόλαο Παπαγεωργίου στη Μυτιλήνη. Στο κεφάλαιο «Οι μελοποιημένοι από τον Τίτο Ξηρέλλη στίχοι. Θεματική θεώρηση» αναδεικνύονται οι δύο κύριες κατευθύνσεις του Ξηρέλλη στην επιλογή των στιχουργημάτων και των ποιημάτων που μελοποίησε. Στο κεφάλαιο «Συνθετικές πρακτικές και οι αισθητικές τους διαστάσεις στα τραγούδια του Τίτου Ξηρέλλη μέσα από το Αρχείο του Δήμου Μυτιλήνης» αναλύονται τα σχετικά τραγούδια του Ξηρέλλη που αντιστοιχούν σε δημοφιλή είδη τραγουδιών της εποχής και επισημαίνονται ορισμένες αισθητικές διαστάσεις. Στο κεφάλαιο «Το μουσικό ονειρόδραμα Ανοιξιάτικο Παραμύθι του Τίτου Ξηρέλλη» επιχειρείται μία συνολική προσέγγιση της όπερας που περιλαμβάνει σχόλια για τη δομή, την υπόθεση και τις εκτελέσεις του έργου. Ταυτόχρονα, μέσω της ανάλυσης διερευνώνται οι πρακτικές διαχείρισης του μουσικού υλικού από τον Ξηρέλλη και ο ιδιαίτερος προσανατολισμός του στη συστηματική αξιοποίηση των τροπικών στοιχείων. Στο Β' μέρος περιλαμβάνονται ψηφιοποιημένες και διορθωμένες όλες οι παρτιτούρες τραγουδιών που βρέθηκαν στο Αρχείο του Δήμου Μυτιλήνης, με βάση τη σύγχρονη μεθοδολογία της κριτικής έκδοσης. Στις παρτιτούρες περιλαμβάνονται επίσης οι συνθέσεις πολυφωνικής εκκλησιαστικής μουσικής του Ξηρέλλη που βρέθηκαν στο Αρχείο, καθώς και ορισμένα επεξεργασμένα αποσπάσματα από το μουσικό ονειρόδραμα «Ανοιξιάτικο Παραμύθι». Η συγγραφική ομάδα Νίκος Ανδρίκος, Αντώνης Βερβέρης, Ευτέρπη Κατσαμάτσα, Δημήτρης Β.Κοφτερός, Δημήτρης Πατίλας, Λαμπρογιάννης Πεφάνης, Στέφανος Φευγαλάς, Δημήτρης Χατζηγιαννάκης

                                                                         ΤΣΑΚΩΝΙΚΟΣ ΧΟΡΟΣ

                                           

ΔΙΑΣΚΕΥΉ ΓΙΑ ΜΕΣΑΙΟ ΚΑΙ ΠΡΙΜΟ ΣΑΝΤΟΥΡΙ

Το 2002 σχεδίασα ένα μικρότερο σαντούρι, το πρίμο σαντούρι που είναι κουρδισμένο μια οκτάβα πιο πάνω από το μεσαίο. Έκτοτε το χρησιμοποίησα σε διάφορες εκδηλώσεις.  Σήμερα διασκεύασα το τραγούδι «παίζουν τα μπαγλαμαδάκια», δημιούργησα δηλαδή ένα διάλογο ανάμεσα στο μεσαίο και το πρίμο. Με άλλα λόγια, συνεργασία ανάμεσα σε δυο μουσικούς, δυο σαντουριέρηδες.

 

Γιάννης Σουσαμλής «Κακούργος» (1928-1996): Ποταμέ στα κύματά σου

Δημήτρης Β. Κοφτερός

            Ο Γιάννης Σουσαμλής «Κακαούργος» υπήρξε ένας απ’ τους κορυφαίους σαντουριέρηδες της Λέσβου. Γεννήθηκε στην Αγιάσο το 1928. Ο πατέρας του, Παναγιώτης, υπήρξε δεξιοτέχνης στο κλαρίνο. Όταν ο Γιάννης έγινε έξη χρονών, ο πατέρας του, που ήταν και μαραγκός, του έφτιαξε ένα μικρό σαντούρι και του έδωσε τα πρώτα μουσικά μαθήματα. Παράλληλα τον έπαιρνε μαζί του σε δουλειές και έπαιζαν οι δυο τους. Ο μικρός Γιάννης είχε πολλή αγάπη για το σαντούρι και τη μουσική. Όπου «έπαιζαν τα όργανα» ήταν παρών και παρακολουθούσε το σαντουριέρη. Ο ήχος του σαντουριού του άρεσε και τον μάγευε.

Με το συγκρότημα του πατέρα του, σαντούρι έπαιζε ο Θεόφιλος Ψύρρας, αλλά κάποιες φορές καλούσαν το Γιώργο Χατζέλλη με παρατσούκλι «Βέβα» ή «Χαχίνα» από το Ακράσι και έπαιζε στο συγκρότημα του «Κακούργου». Ο Γιάννης Σουσαμλής τον θαύμαζε γιατί ήταν σπουδαίος μουσικός, δεξιοτέχνης σαντουριέρης και περίφημος δάσκαλος. «Τον έφερνε ο πατέρας μου για να μου δείχνει». Μου είπε: «Θα σου δείξω τρία πράγματα κι αν τα πάρεις, αν τα’ αποχτήσεις θα με ξεπεράσεις… α) όταν παίζεις δεν θα σηκώνεις τα χέρια σου ψηλά διότι τότε δεν θα προλαβαίνεις να κάνεις κι άλλες φωνές και να πάρεις χρώμα δικό σου. β) όταν παίζεις να διαμοιράζεις τις φωνές (τις νότες) με τα δυο σου χέρια γιατί έτσι πιάνεις περισσότερες φωνές κι έχεις μεγαλύτερη γρηγοράδα. γ) και το τρίτο πράγμα που μ’ έμαθε ο δάσκαλός μου ο «Καχίνας» ήταν τούτο. Θα παίζεις σ’ όλη την επιφάνεια του σαντουριού και θα δουλεύεις και τα μπάσα. Και τ’ απόχτησα όλα όσα μού ‘πε κι έμαθα κι εγώ μόνος μου κι άλλα πολλά».

Μέσα σε τούτες τις φαινομενικά απλές και επιγραμματικές συμβουλές κρύβεται όλη η φιλοσοφία για την τεχνική παιξίματος του σαντουριού. Ο Χατζέλλης μεταλαμπαδεύει τις γνώσεις του στο ταλαντούχο Γιαννάκη, μέσα από ασκήσεις και τεχνικές (δεν αναφέρει λεπτομέρειες), και τον καθιστά άξιο διάδοχό του, πραγματικό δεξιοτέχνη. Το παίξιμο του Γιάννη Σουσαμλή «Κακούργου», χαρακτηρίζεται από γρηγοράδα και φαντασία. Έχοντας στο μυαλό του τη μελωδία, αυτοσχεδιάζει και αναλύει τις αξίες σε τρίλιες, τρέμολο κ.ά., παντρεύει δε τη μεσαία περιοχή με την πρίμα και επαναλαμβάνει μοτίβα και φράσεις που τον χαρακτηρίζουν. Δημιουργεί με άλλα λόγια το δικό του ύφος, το δικό του στιλ.

Ποιο κάτω παραθέτω, ως παράδειγμα, το τραγούδι «Ποταμέ στα κύματά σου» παιγμένο και ηχογραφημένο από το Γιάννη Σουσαμλή - Κακούργομε και τη μεταφορά του στο πεντάγραμμο καθώς και ανάλυση σε «παραλλαγές» από το συγγραφέα του άρθρου (Δημήτρη Κοφτερό) με σκοπό να δώσω στον αναγνώστη να καταλάβει όσα αναφέρω ποιο πάνω.

Βιβλιογραφία

Κοφτερός Δημήτρης (2005), Μελίφθογγο Ελληνικό Σαντούρι. Πρακτική και εκμάθηση. Αθήνα: Φίλιππος Νάκας.

Κοφτερός Δημήτρης (2019), Δοκίμιο για το ελληνικό σαντούρι. Αθήνα: Φίλιππος Νάκας.

«Προσωπογραφίες λαϊκών μουσικών: Γιάννης Σουσαμλής ή «Κακούργος», σαντούρι, Αγιάσος. Συνέντευξη και κείμενο: Γιώργος Νικολακάκης, Αγιάσος 22/23.12.1995» Στο: Μουσικά σταυροδρόμια στο Αιγαίο. Λέσβος 19^ος-20^ός αιώνας (2000), Σ. Χτούρης (επιμ.), Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Υπουργείο Αιγαίου – Εξάντας, σσ. 279-289.

 

 

Παραλλαγές

 

 

 

 

ΤΣΑΝΤΑΡΜΑΣ

ΟΡΓΑΝΙΚΟΣ ΕΝΝΕΑΣΗΜΟΣ ΧΟΡΕΥΤΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ

          Ο Τσανταρμάς είναι εννεάσημος οργανικός σκοπός που προέρχεται από το χώρο της Μ. Ασίας. Είναι ένας απ’ τους πιο αγαπητούς σκοπούς των Λέσβιων και χορεύεται κυρίως στο βόρειο μέρος του νησιού.

            Η λέξη τσανταρμάς σημαίνει χωροφύλακας  και προέρχεται από το γαλλικό gent d’ arme (σκαθάρι, ροκανίζω κ.α.). Υπάρχουν διαφορετικές εκτελέσεις που αποτυπώνονται στις παρακάτω ηχογραφήσεις: α)ΛΕΣΒΟΣ ΑΙΟΛΙΣ, ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΑΙ ΧΟΡΟΙ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ  CD B1.β)ΜΕΛΙΣΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑΣΟ Β΄ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ «ΟΙ ΣΚΟΠΟΙ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΜΑΣ»,γ)ΜΥΤΙΛΗΝΙΑ  Νο 4/Β4, ΝΙΚΟΣ ΚΑΛΑΪΤΖΗΣ.

            Άκουσα με προσοχή τις πιο πάνω ηχογραφήσεις, κατόπιν τις κατέγραψα σε παρτιτούρες και με βάση αυτές «δημιούργησα» τη δική μου εκδοχή την οποία παρουσιάζω στην ανάρτηση. 

            Ο Τσανταρμάς,  είναι βαρύ ζεϊμπέκικο (3+2+2+2 ή 2+2+2+3) χορεύεται και αντικρυστά και οι Λέσβιοι το κατατάσσουν στους καρσιλαμάδες. Έχει πλούσια μελωδική γραμμή και αποτελεί εξαιρετική άσκηση. Είναι γραμμένο σε Φα μινόρε.

28/10/2020